Stres i zaburzenia emocjonalne jako czynniki prowokujące dysfunkcje somatyczne oraz zaburzenia postawy ciała

Stres towarzyszy nam każdego dnia i jest on fizjologiczną reakcją organizmu związaną z procesami życiowymi. Codzienne wyzwania sprawiają, iż stres staje się nieodłącznym elementem funkcjonowania, ale co ważne, stres może mieć podłoże zarówno negatywne jak i pozytywne. Dlatego istotne dla prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu okazuje się to jak reagujemy na sytuacje stresowe (które są nieuniknione) oraz jak często musimy się z nimi mierzyć.

Pojęcie stresu coraz częściej bywa łączone z problemami zdrowotnymi, od bólu głowy czy kręgosłupa, poprzez nieprawidłową sylwetkę, aż do różnorodnych zaburzeń somatycznych. Ale czy rzeczywiście to właśnie stres jest odpowiedzialny za tak rozległą grupę zaburzeń? Jakie reakcje może wywoływać w organizmie stres i czy zawsze mają one charakter negatywny?

Czym właściwie jest stres?

Pojęcie stresu wprowadził dr Hans Selye około 50 lat temu, określając go jako: nieswoistą reakcję organizmu na wymagającą sytuację. Określenie reakcji jako „nieswoista” pokazuje, iż to w jaki sposób organizm reaguje, nie zależy od czynnika, który wywołał reakcję, ale od indywidualnych predyspozycji. Selye poza definicją stresu, postawił również hipotezę dotyczącą zależności pomiędzy stresem a rozwojem chorób, a dokładniej ich rozwojem w wyniku niezdolności radzenia sobie z sytuacjami stresowymi.

Stres przebiega w określonych fazach, które przejawiają się określonymi zmianami fizjologicznymi zachodzącymi w organizmie:

1. Faza alarmowa określana również stanem mobilizacji organizmu, do którego dochodzi w momencie zetknięcia się z nowymi stresorami.
2. Faza oporu dotyczy utrzymującego się pobudzenia organizmu wynikającego z próby skutecznego zwalczenia sytuacji stresowej.
3. Faza wyczerpania stanowi ostatni etap, który w wyniku braku możliwości dalszego zwalczania stresora, prowadzi do rozwoju chorób lub nawet śmierci.

Analizując fazy stresu można dojść do wniosku, iż niebezpieczne dla organizmu jest przejście z fazy oporu do fazy wyczerpania, co ma miejsce w sytuacjach nieodpowiedniego radzenia sobie z bodźcem stresowym lub gdy organizm narażony jest na chroniczne bodźcowanie.

Równie ważnym aspektem w analizie stresu jest fakt, iż nie występują tzw. wzorce stresowe, które mogłyby wskazywać, iż dany bodziec wywoła oczekiwaną reakcję. Jest to kwestia indywidualna, zdarza się bowiem, iż podobne bodźce u jednych wywołają reakcje ze strony układu krążenia, u innych ze strony układu pokarmowego, a u jeszcze innych nie pojawi się żadna reakcja. Dlaczego tak się dzieje? Związane jest to z indywidualną reakcją na stres i pobudzeniem układu autonomicznego, który zaopatruje narządy wewnętrzne.

Stres a zaburzenia somatyczne

Zaburzenia somatyczne to objawy sugerujące występowanie choroby somatycznej (choroba somatyczna to określenie chorób objawiających się nieprawidłowym działaniem funkcji ustroju) pomimo braku jakichkolwiek przesłanek w badaniach laboratoryjnych, obrazowych oraz badaniu fizykalnym. Zaburzenia somatyczne mimo, iż łudząco przypominają objawy chorobowe najczęściej są wynikiem zaburzeń układu autonomicznego.

Ale zacznijmy od początku, jak dochodzi do reakcji ze strony narządów wewnętrznych na skutek stresu. Bodźce odbierane przez organizm człowieka przekazywane są do mózgu, gdzie poddawane są analizie, najpierw poznawczej (kora nowa),a następnie emocjonalnej (układ limbiczny). Interpretacja bodźca wpływa na dalsze reakcje organizmu. W sytuacji bodźca stresowego uruchamiane są następujące procesy:

• pobudzenie narządów wewnętrznych poprzez układ autonomiczny – układ ten składa się z części sympatycznej i parasympatycznej, które działają w sposób przeciwstawny. W sytuacji stresowej dochodzi do pobudzenia części sympatycznej, co objawia się:

- przyśpieszeniem akcji serca

- pobudzeniem gruczołów potowych

- rozszerzeniem źrenic

- hamowaniem perystaltyki jelit i żołądka

- przyśpieszonym oddechem (rozszerzenie oskrzeli)

- rozszerzeniem naczyń krwionośnych mięśni szkieletowych i zwężeniem naczyń w obrębie skóry

- rozkładem glikogenu prowadzącym do uwolnienia glukozy (wątroba)

• impulsacja podwzgórzowo-nadnerczowa – układ limbiczny przekazuje impulsy nerwowe do podwzgórza, a następnie do gruczołu wydzielania wewnętrznego jakim są nadnercza. Gruczoł ten odpowiada za uwalnianie do krwiobiegu hormonów: adrenaliny i noradrenaliny, które wywołują następujące reakcje:

- wzrost pojemności minutowej serca

- wzrost ciśnienia tętniczego

- wzrost napięcia mięśniowego

- zwiększona ilość w osoczu krwi wolnych kwasów tłuszczowych i trójglicerydów

• impulsacja podwzgórzowo-przysadkowa - podwzgórze pobudza drogą hormonalną przysadkę mózgową, która wydziela hormon ACTH charakteryzujący się pobudzaniem kory nadnerczy uwalniających do krwiobiegu glikokortykoidy (kortyzol, kortyzon i kortykosteron). Działanie glikokortykoidów skutkuje między innymi:

- wzrostem ilości wytwarzanej glukozy

- hamowaniem funkcji immunologicznej

- zwiększeniem ilości wolnych kwasów tłuszczowych w krwiobiegu

Bodziec stresowy o bardzo dużej sile bądź stres utrzymujący się przez dłuższy czas mogą doprowadzać do trwałych uszkodzeń organów końcowych (narządy wewnętrzne). To czy choroba rozwinie się w wyniku stresu, zależne jest od kilku czynników: rodzaj i intensywność stresora, skłonności genetyczne czy wyuczony sposób reagowania na stres.

Najczęściej obserwowanymi zaburzeniami rozwijającymi się na tle stresu są:

1. zaburzenia układu sercowo-naczyniowego

Pierwszymi objawami sytuacji stresowej są zwiększenie częstotliwości i siły skurczów serca, a co za tym idzie podniesienie ciśnienia krwi. W przypadku narażenia na długotrwały stres, podwyższone ciśnienie utrzymuje się, co doprowadza do wytworzenia się adaptacji w postaci pogrubienia ścian naczyń krwionośnych. I w tym miejscu pojawia się problem, ponieważ pogrubione ściany charakteryzują się większą sztywnością, która niestety wpływa na podwyższenie ciśnienia krwi.

Utrzymujące się wysokie ciśnienie może doprowadzać do mikrouszkodzeń (pęknięcia) w obrębie niewielkich naczyń. I tu mamy do czynienia z kolejnym problemem, ponieważ uszkodzenie naczynia krwionośnego wyzwala reakcję zapalną organizmu oraz procesy sklejania w miejscu uszkodzenia. Sytuacji nie sprzyja obecność w krwiobiegu kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu, które przyklejają się do ścian naczyń, tworząc blaszkę miażdżycową.

2. zaburzenia układu trawiennego

Najczęstszymi problemami układu trawiennego wynikającymi z nadmiernego stresu jest zespół objawów określanych mianem zespołu jelita drażliwego (występowanie objawów pomimo braku potwierdzenia patologii w badaniach), a także wrzody i nadżerki lokalizujące się w obrębie ścian żołądka.

Dlaczego w wyniku stresu dochodzi do problemów trawiennych? Spowodowane jest nadmierną stymulacją układu autonomicznego w wyniku czego zwiększa się kurczliwość jelita grubego, a także zwiększa się wrażliwość na ból trzewny.  Wśród podstawowych objawów zespołu jelita drażliwego wyróżnić należy: biegunka lub zatwardzenie, bóle brzucha ustępujące po wypróżnieniu, wzdęcia, bóle kręgosłupa w części piersiowo-lędźwiowej, a także wzmożone napięcie powłok brzucha.

3. zaburzenia w obrębie układu immunologicznego

W wyniku nadmiernie obciążających bodźców stresowych może dochodzić do zmniejszenia odporności immunologicznej, na drodze pobudzenia układu autonomicznego (zaopatruje szpik kostny, grasicę i węzły chłonne)  bądź hormonalnego. Stres bezpośrednio wpływa na limfocyty (komórki układu odpornościowego, posiadają receptory wrażliwe na hormony stresu: adrenalina, noradrenalina i glikokortykoidy) zaburzając ich dojrzewanie i podziały, co często prowadzi do ich niewydolności.

Stres  a zaburzenia postawy ciała

Poza  wpływem na funkcjonowanie narządów wewnętrznych, stres może także mieć swoje odzwierciedlenie w zaburzonej postawie ciała. Nieprawidłowa sylwetka prowadząc do dysbalansu mięśniowego oraz restrykcji (ograniczenia) w układzie mięśniowo-powięziowym, wpływa również na nasilające się dolegliwości bólowe ze strony układu ruchu.

Bodziec stresowy -> wzmożone napięcie mięśni szkieletowych -> zmniejszony dopływ krwi -> zwiększona ilość produktów przemiany materii -> BÓL

Przeciążenia statyczne narządu ruchu będące powodem dolegliwości bólowych, bardzo często wynikają z zaburzeń  psychogennych. W konsekwencji zespołów psychogennych dochodzi do nieprawidłowości lokalizujących się przede wszystkim w obrębie: miednicy, połączenia głowowo-szyjnego wraz z systemem żuchwowo-gnykowo-czaszkowym, a także przepony oddechowej.

Doznane przeżycia, a także emocje kumulujące się w organizmie każdego dnia (gniew, strach, lęk, złość, rozpacz, radość) mają swoje odzwierciedlenie w przyjmowanych postawach ciała – wzorce posturalne. Wzorce myślowe oraz sposób reagowania na różne sytuacje wpływają na postawę ciała, modelując ją przez lata. Wraz z upływem czasu dochodzi do zmian fizycznych w obrębie narządu ruchu, które często prowokują różnorodne dolegliwości bólowe.

W literaturze spotkać się można z określeniem zawieszenia emocji w ciele oraz podziałem na konkretne sylwetki ze względu na dominujące emocje. I tak wyróżnia się następujące typy sylwetek:

1. hak na mięso – sylwetka charakteryzująca się wysunięciem głowy w przód oraz zaokrągleniem pleców w górnej części (wrażenie jakby ciało wisiało na haku). Zaburzenie to bywa również określane „wdowim garbem” i jest wyrazem tłumionego w sobie gniewu oraz niespełnienia i narastającego niezrozumienia w stosunku do innych osób.

Dolegliwości bólowe lokalizują się przede wszystkim w obrębie szyi i głowy, w konsekwencji wzmożonego napięcia oraz pogłębienia krzywizn kręgosłupa w odcinku szyjnym i piersiowym.

2. wieszak – sylwetka z uniesionymi barkami (wrażenie jakby ciało zostało zdjęte z wieszaka). Postawa ta wyraża przede wszystkim strach, ale także jest typowa dla osób niesamodzielnych, dla których perspektywa samodzielności prowokuje lęk.

Charakterystyczne dla postawy wieszak jest przeniesienie ciężaru ciała na przednią część stopy, co prowokuje zaburzenie czynności statycznych. Obserwuje się także wzmożone napięcie w obrębie szyi oraz kompleksów barkowych, co jest przyczyną rozwijających się dolegliwości bólowych.

3. stryczek – postawa charakteryzująca się ustawieniem głowy do boku, tak jakby była odcięta od reszty ciała. Postawa jest wynikiem stłumionych emocji, a także przesadnie racjonalnego zachowania, które zostało zakorzenione już w dzieciństwie. Do tego dochodzi jeszcze poczucie niskiej samooceny.

Wyniku asymetrycznego ustawienia głowy, dolegliwości bólowe lokalizują się przede wszystkim w obrębie głowy, szyi oraz przejścia szyjno-piersiowego.

4. strach na wróble – postawa ciała przypominająca osobę niosącą krzyż na plecach, charakteryzująca się patologicznymi napięciami mięśniowymi biegnącymi wzdłuż kręgosłupa oraz w poprzek pomiędzy łopatkami. Dochodzi do deformacji sylwetki oraz nienaturalnego ustawienia głowy.

Tego typu postawa ciała związana jest z poczuciem winy, krzywdy oraz niedoskonałości. Często jest to wynikiem dominacji i przemocy ze strony autorytetu, któremu dana osoba nie potrafi się przeciwstawić. 

Ze względu na rozległe zaburzenia napięciowe, dolegliwości bólowe mogą obejmować wszystkie odcinki kręgosłupa, a także prowokować różnorodne objawy somatyczne.

Opracowała: mgr Katarzyna Kumor, fizjoterapeuta