Przykurcze mięśniowe – przyczyny, objawy, postępowanie

Przykurcze mięśniowe to określenie patologicznego stanu tkanki mięśniowej, w której dochodzi do zaburzenia jej elastyczności. W wyniku przykurczu włókna mięśniowe nie są w stanie pracować w pełnym zakresie ruchu, co objawia się często zaburzeniami w obrębie innych tkanek miękkich (więzadła, ścięgna, torebki stawowe), a także ograniczeniami ruchomości w stawach. Dodatkowo, a może przede wszystkim przykurczom towarzyszą dolegliwości bólowe, które znacząco upośledzają funkcjonowanie.

Leczenie przykurczy mięśniowych opiera się przede wszystkim na metodach zachowawczych, interwencji chirurgicznej wymagają przypadki niereagujące na prowadzone leczenie.

Podział mięśni – mięśnie poprzecznie prążkowane, mięśnie gładkie oraz mięsień sercowy

Mięśnie podzielić można ze względu na ich budowę oraz funkcję, i tak wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje mięśni:

1. mięśnie poprzecznie prążkowane (szkieletowe)

Zbudowane z miofibryli, które utworzone są przez naprzemiennie ułożone miofilamenty cienkie (aktynowe) i miofilamenty grube (miozynowe). Białka aktyny i miozyny mają zdolność poruszania się względem siebie, a dokładnie podczas skurczu dochodzi do wsunięcia się włókna aktynowego pomiędzy włókna miozynowe, co  powoduje skrócenie całego sarkomeru (sarkomer – jednostka czynnościowa mięśnia poprzecznie prążkowanego). Cechą charakterystyczną mięśni poprzecznie prążkowanych jest to iż, działają one zależnie od woli.

2. mięśnie gładkie

Mięśnie gładkie współtworzą przede wszystkim narządy wewnętrzne (ściany naczyń krwionośnych, ściany i śluzówki układu pokarmowego, oddechowego czy pęcherza moczowego). W obrębie mięśni gładkich miofilamenty aktynowe i miozynowe ułożone są nieregularnie (brak widocznego prążkowania). Mięśnie gładkie działają niezależnie od woli, w sposób długotrwały (charakteryzują się dużą wytrzymałością na zmęczenie). 

3. mięsień sercowy

Mięsień sercowy utworzony jest przez włókna poprzecznie prążkowane, jednak różniące się od włókien mięśni szkieletowych. Włókna mięśnia sercowego charakteryzują się dużym rozgałęzieniem. Kolejną istotną różnicą względem mięśni szkieletowych, jest pobudzenie mięśnia, które nie podlega woli.

Ze względu na tematykę artykułu oraz problem przykurczów mięśniowych, uwagę poświęcimy przede wszystkim mięśniom poprzecznie prążkowanym. Dlatego też warto poznać jeszcze jeden istotny podział mięśni, wynikający z funkcji jakie pełnią.

Mięśnie toniczne a fazowe

Mięśnie poprzecznie prążkowane podzielić można ze względu na funkcje jakie pełnią w organizmie, i tak wyróżnia się:

• mięśnie toniczne nazywane również posturalnymi

To mięśnie, które zawierają dużo mioglobiny oraz sarkoplazmy, a ich włókna w przeważającej większości są czerwone. Energię do skurczów mięśniowych czerpią przede wszystkim z przemian tlenowych, co predysponuje je do długotrwałych i umiarkowanych wysiłków.

Włókna czerwone (wolno kurczliwe) charakteryzują się dużą odpornością na obciążenia, po których szybko odpoczywają. Mięśnie toniczne wykazują tendencją do skracania się, a w konsekwencji do przykurczów.

• mięśnie fazowe nazywane także dynamicznymi.

To mięśnie, które w zdecydowanej większości składają się z włókien białych, z dużą zawartością glikogenu. Są to włókna szybko kurczliwe, które biorą udział w ruchach dynamicznych. Cechą charakterystyczną jest szybkie męczenie się i dłuższy czas potrzebny na odpoczynek i regenerację w stosunku do mięśni tonicznych. Mięśnie fazowe wykazują tendencję do rozciągania, stopniowego spadku siły, co w konsekwencji  prowadzi do zaników mięśniowych.

W organizmie człowieka, występujące mięśnie mają najczęściej postać mieszaną, jednak ze względu na przeważającą ilość włókien oraz pełnioną funkcję wyodrębnia się mięśnie toniczne i fazowe.

WAŻNIEJSZE MIĘŚNIE TONICZNE I FAZOWE W LUDZKIM CIELE

mięśnie toniczne

• m. płaszczkowaty
• m. prosty uda
• m. naprężacz powięzi szerokiej uda
• m. półścięgnisty i półbłoniasty
• m. dwugłowy uda
• m. przywodziciel krótki
• m. biodrowo-lędźwiowy
• m. prostownik grzbietu (część lędźwiowa)
• m. czworoboczny lędźwi
• m. czworoboczny lędźwi
• m. czworoboczny (część zstępująca)
• m. dźwigacz łopatki
• m. piersiowy większy
• mm. pochyłe
• m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy

• m. piszczelowy przedni
• m. trójgłowy łydki
• m. obszerny przyśrodkowy uda
• m. obszerny boczny uda
• m. przywodziciel długi
• m. pośladkowy wielki
• m. pośladkowy średni
• m. prosty brzucha
• mm. skośne wewnętrzne brzucha
• mm. skośne zewnętrzne brzucha
• mm. równoległoboczne
• m. zębaty przedni
• m. czworoboczny (część wstępująca)

Dlaczego mięśnie przykurczają się?

Przykurczem mięśniowym określa się wymuszone skrócenie mięśnia lub całej grupy mięśniowej. Przykurcze mięśniowe w zależności od podłoża zmian, mają charakter zaburzeń odwracalnych bądź nieodwracalnych. Poza zmianami w obrębie samego mięśnia, dochodzi także do zaburzonego ustawienia w sąsiednich stawach, co przekłada się na ograniczoną ruchomość.

Podłoże przykurczów mięśniowych:

• urazy, zarówno rozległe (wymagające np. unieruchomienia) jak i powtarzane mikrourazy mogą zaburzać elastyczność tkanek. W wyniku urazu dochodzi często do obrzęków, krwiaków, stanu zapalnego, natomiast w procesie gojenia się tkanek dochodzi do zbliznowaceń oraz zrostów tkanek miękkich, które zaburzają przesuwalność oraz elastyczność tkanek miękkich.

• stany zapalne układu ruchu, wynikające z nadmiernych obciążeń aparatu ruchu (zarówno statycznych, długotrwałych jak i dynamicznych)
• choroby zapalne stawów (RZS, ZZSK)
• choroby o podłożu neurologicznym bądź uszkodzenia nerwów obwodowych
• brak aktywności fizycznej prowadzi do niewydolności układu mięśniowo-szkieletowego. W konsekwencji dochodzi do spadku siły mięśniowej, elastyczności, a w dalszej części do zaburzenia równowagi mięśniowej pomiędzy mięśniami tonicznymi a fazowymi.
• wiek jest czynnikiem, na który nie mamy wpływu. Procesów starzenia tkanek nie da się zatrzymać, ale poprzez regularną aktywność fizyczną oraz świadome unikanie nadmiernych obciążeń, zmiany te można znacząco spowolnić.

Objawy przykurczów

Wśród typowych objawów przykurczów mięśniowych wymienia się:

• dolegliwości bólowe
• znaczne ograniczenie ruchomości w stawie
• ograniczenie lub całkowite zniesienie funkcji danego stawu lub nawet całej kończyny
• poranna sztywność
• objawy stanu zapalnego

w przypadku przykurczów, które narastają stopniowo, bez wyraźnej przyczyny, objawy w początkowej fazie często są ignorowane , a wręcz nawet nieuświadomione. Organizm posiada zdolności kompensacyjne i bardzo dobrze maskuje problemy, co sprawia, że pacjenci nie są świadomi swoich ograniczeń.

Reklama

Jak zapobiegać przykurczom

Profilaktyka dotyczy przykurczów mięśniowych, które nie są wynikiem choroby czy urazu, a raczej powtarzających się przeciążeń, ograniczonej aktywności oraz zaburzonych pozycji ciała. Pierwszym krokiem w profilaktyce musi być świadome rozpoznanie czynników, które nam szkodzą i stopniowe wdrażanie zmian, mających na celu redukowanie obciążeń.

Profilaktyka przykurczów mięśniowych:

• regularna i umiarkowana aktywność fizyczna

• redukcja obciążeń statycznych występujących np. podczas długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej – regularne i aktywne przerwy, ergonomiczna pozycja ciała, ćwiczenia rozciągające przykurczone grupy mięśniowe

• ćwiczenia ukierunkowane na poprawę elastyczności i mobilności

Postępowanie lecznicze w przykurczach mięśniowych

Postępowanie lecznicze warunkowane jest podłożem występującego przykurczu. Niestety w przypadku przykurczy mięśniowych pochodzenia neurologicznego, zmiany często mają charakter nieodwracalny. Wówczas prowadzone postępowanie zachowawcze musi być ciągłe lub konieczna jest interwencja chirurgiczna. W tego typu zaburzeniach istotną rolę odgrywa również farmakoterapia, w postaci leków rozluźniających oraz obniżających napięcie mięśniowe (np. baklofen, toksyna botulinowa).

Postępowanie w przypadkach chorób o podłożu zapalnym (RZS, ZZSK) obejmuje kompleksową rehabilitację oraz farmakoterapię. Działania fizjoterapeutyczne bazują na leczeniu fizykalnym, ukierunkowanym na działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz obniżające tonus mięśniowy oraz na leczeniu manualnym. Dobór form oraz metod poprzedzony jest badaniem i indywidualnymi potrzebami pacjenta, ale bardzo często terapia opiera się na technikach stawowych (mobilizacje stawów), technikach dla tkanek miękkich oraz ćwiczeniach poprawiających mobilność stawów.

Postępowanie w przykurczach mięśniowych będących wynikiem urazów podzielone jest na etapy. W pierwszym etapie dąży się do zagojenia tkanek, zmniejszenia dolegliwości bólowych oraz ustąpienia stanu zapalnego. W tym czasie istotną rolę odgrywają zabiegi fizykalne (magnetoterapia, elektroterapia, laseroterapia, krioterapia, ultradźwięki). W zależności od rozległości urazu wdraża się również:

• działania ukierunkowane na redukcję obrzęku (drenaż limfatyczny, kinesiology taping)

• mobilizacje tkanek miękkich z ruchem (np. flossing band)

Kolejnym etapem jest praca nad odzyskaniem prawidłowych ślizgów tkanek miękkich, które w wyniku gojenia się ulegają zaburzeniom. Częstym powikłaniem są sklejenia tkanek miękkich, które istotnie zaburzają ruchomość oraz elastyczność. W zależności od lokalizacji zmian, zastosowanie mają techniki:

• rozluźniania mięśniowo-powięziowego
• masaż poprzeczny
• igłoterapia
• fala uderzeniowa

Ostatnim etapem leczenia po urazach jest działanie ukierunkowane na odbudowę koordynacji nerwowo-mięśniowej, stabilizacji oraz siły w obrębie mięśni osłabionych. Zastosowanie mają techniki metody PNF, ćwiczenia w zamkniętych łańcuchach kinematycznych, ćwiczenia z wykorzystaniem niestabilnego podłoża oraz z wykorzystaniem sprzętu (elastyczne taśmy, hantle, piłki, poduszki sensoryczne).

Przykurczami, często niewidocznymi gołym okiem, są przykurcze wynikające z zaburzonej równowagi pomiędzy mięśniami tonicznymi a fazowymi. Są one najczęściej konsekwencją wieloletnich zaniedbań, braku jakiejkolwiek aktywności fizycznej oraz powtarzanych przeciążeń. Odzyskanie równowagi czynnościowej pomiędzy mięśniami tonicznymi a fazowymi możliwe jest poprzez pracę nad elastycznością przykurczonych mięśni tonicznych, a w następnym kroku przez wzmacnianie osłabionych mięśni fazowych. Bardzo istotnym aspektem jest kolejność działań, w pierwszej fazie należy rozluźnić tkanki przykurczone, a dopiero potem wzmacniać osłabione. Jest to ważne, ponieważ brak rozciągnięcia tkanek przykurczonych sprawi, iż ruch nie będzie odbywał się w pełnym, fizjologicznym zakresie. Wzmacnianie mięśni, będących w pozycji ciągłego rozciągnięcia, nie przynosi zamierzonego efektu a wręcz przeciwnie, dochodzi do zmian adaptacyjnych (skróceniu ulega część kurczliwa mięśnia na korzyść wydłużenia ścięgien mięśniowych), które utrudniają odbudowanie prawidłowej siły mięśniowej. W terapii obserwuje się przypadki, w których skuteczne okazuje się już samo rozciągnięcie tkanek przykurczonych.

Czas trwania terapii oraz jej efekty zależne są od stopnia zaawansowania zmian, indywidualnych predyspozycji oraz trafności metod postępowania.

Opracowała: mgr Katarzyna Kumor Fizjoterapeuta