Ćwiczenia propriocepcji - istotny element terapii

Propriocepcja nazywana także czuciem głębokim jest zmysłem w układzie mięśniowo-szkieletowym, który odpowiada za dostarczanie informacji na temat położenia ciała w przestrzeni  oraz ustawienia poszczególnych segmentów względem siebie.

Receptory czucia głębokiego - narządy Golgiego

Zmysł czucia głębokiego posiada wyspecjalizowane receptory, czyli wrzecionka nerwowo-mięśniowe oraz wrzecionka nerwowo-ścięgniste, nazywane narządami ścięgnistymi Golgiego. Zlokalizowane są one w obrębie mięśni, ścięgien oraz stawów i reagują w sposób odruchowy na zmiany napięcia. Jakakolwiek zmiana odbierana jest przez receptor i następnie przekazywana z wykorzystaniem pętli rdzeniowo-mięśniowej do ośrodków w układzie nerwowym. Na tym poziomie zachodzi analiza dostarczonych impulsów i tworzona jest informacja zwrotna, która drogą zstępującą dostarczana jest do wykonawców - mięśni. Po uzyskaniu informacji, receptor reaguje w następujący sposób:

• bierne rozciągnięcie wyzwala reakcję w formie wzrostu napięcia mięśnia
• nadmierny skurcz wyzwala reakcję formie rozluźnienia włókien mięśniowych

Proprioreceptory odpowiadają także za utrzymywanie równowagi i w związku z pełnioną funkcją, posiadają także swoje narządy zmysłu zlokalizowane w błędniku. Są to receptory kanałów półkolistych oraz przedsionka. Mechanizm utrzymywania równowagi opiera się o budowę błędnika, którego wnętrze wypełnione jest płynną śródchłonnką. W czasie ruchów płyn przemieszcza się, a razem z nim także ziarenka soli wapnia (otolity, które znajdują się we wnętrzu woreczka i łagiewki. Przemieszczające się otolity drażnią receptory, które wytwarzają impulsy dla zakończeń nerwu przedsionkowego. Nerw przekazuje impulsy do ośrodka równowagi w mózgu, skąd wygenerowana zostanie informacja zwrotna.

Zaburzenia propriocepcji

Zaburzenia propriocepcji powstają w wyniku urazów w obrębie układu kostno-szkieletowego oraz schorzeń neurologicznych, które prowadzą do niestabilności mechanicznej. Utrzymująca się niestabilność mechaniczna prowadzi do powtarzających się urazów i niestabilności funkcjonalnej, która objawia się zaburzeniem prawidłowych wzorców ruchowych. Jeśli cały cykl nie zostanie przerwany, w miarę upływu czasu w wyniku przeciążania struktur okołostawowych może dojść do uszkodzeń więzadłowych oraz spadku kontroli nerwowo-mięśniowej. Każde uszkodzenie w obrębie struktur tworzących staw, będzie skutkowało pogłębieniem deficytu propriocepcji.

Schemat powstania zaburzeń propriocepcji

1. schorzenie neurologiczne/ urazy układu kostno-szkieletowego

2. niestabilność funkcjonalna

3. powtarzające się urazy – niestabilność funkcjonalna

4. przeciążanie struktur okołostawowych, urazy więzadłowe

5. pogłębienie deficytu propriocepcji

Reklama

Znaczenie propriocepcji dla funkcjonowania organizmu

Czucie własnego ciała, ułożenia jego poszczególnych elementów jest potrzebne człowiekowi podczas aktywności fizycznej, gdzie bodźce zmieniają się bardzo szybko, ale także w codziennym życiu przy wykonywaniu najprostszych czynności. W organizmie znajduje się wiele wyspecjalizowanych receptorów, które odbierają szereg różnych informacji z poszczególnych narządów : układ ruchu (mięśnie, ścięgna, więzadła, torebki stawowe, powięź), błędnik oraz wzrok. Informacje z receptorów są analizowane i na ich podstawie organizm reaguje wzrostem/obniżeniem napięcia mięśniowego, szybką zmianą długości mięśnia, stabilizacją stawów czy zmianą kierunku ruchu.

Dlaczego prawidłowe funkcjonowanie proprioreceptorów jest tak ważne dla codziennej aktywności? Dlatego, że jakiekolwiek zaburzenie w pobudzeniu receptorów, będzie skutkowało nieprawidłową informacją zwrotną z układu nerwowego. Opóźniona lub zbyt intensywna czy zbyt słaba stymulacja proprioreceptorów, sprawi że odpowiedź ze strony układu ruchu będzie nieadekwatna do zaistniałej sytuacji. W konsekwencji prowadzić to będzie do zaburzeń w narządzie ruchu, wynikających z przeciążania jednych struktur przy jednoczesnym osłabianiu innych. Utrzymująca się dłużej niewydolność receptorów czucia głębokiego prowadzi do zaburzenia wzorców ruchowych, a u osób aktywnych do kontuzji. Zaburzone wzorce ruchowe są przyczyną tworzenia się kompensacji oraz narastających trudności przy: utrzymaniu równowagi ciała, chodzie, codziennych czynnościach wytrącających z równowagi (mycie okien, sięganie wysoko po przedmiot).

Metodyka wykonywania ćwiczeń czucia głębokiego

Ważnym aspektem ćwiczeń czucia głębokiego jest pobudzanie układu nerwowego oraz odtworzenie prawidłowych wzorców ruchowych. Aby organizm był stymulowany należy dobrać odpowiedni stopień trudności ćwiczeń. Dla jednych problemem będzie stanie jednonóż, a dla innych ćwiczenia na niestabilnym podłożu, wykorzystującym piłkę. Dlatego ćwiczenia muszą być dobierane do indywidualnych możliwości, z przestrzeganiem zasady stopniowego progresu.

Przestrzegając zasady stopniowania trudności należy pamiętać o:

• przechodzenie z pozycji niskich do wysokich,
• ćwiczenia przyjmowania pozycji ze stopniowym włączaniem ruchu kończyn,
• ruchy wykonywane w małych zakresach ze stopniowym wzrostem amplitudy
• przechodzenie od ruchów wykonywanych bez oporu zewnętrznego do ruchu ze wzrastającym oporem
• stopniowe zmniejszanie płaszczyzny podparcia poprzez węższe ustawienie stóp lub dłoni oraz poprzez stanie jednonóż lub podpór na jednej ręc
• wyłączanie kontroli wzrokowej – TYLKO przy ćwiczeniach dobrze opanowanych, które nie stwarzają ryzyka upadków
• przechodzenie z podłoża stabilnego do ćwiczeń na podłożu niestabilnym
• wprowadzanie ćwiczeń dynamicznych (przeskoki, nagłe zmiany kierunku poruszania się) po opanowaniu ich przy mniejszej dynamice
• wprowadzanie ćwiczeń funkcjonalnych – codziennych aktywności lub elementów dyscypliny sportowej

Ćwiczenia czucia głębokiego dla kończyn dolnych i kończyn górnych oraz dla tułowia

Ćwiczenia propriocepcji powinny stanowić istotny element terapii w większości schorzeń ortopedycznych, traumatologicznych oraz neurologicznych. Są równie ważnym czynnikiem w sytuacjach przeciążeniowych, bólowych, które wynikają ze złych nawyków ruchowych oraz zaburzeń równowagi mięśniowej. Wprowadzenie ćwiczeń czucia głębokiego do terapii ma wspomóc prawidłowe obciążanie kończyn, lepsze czucie własnego ciała rozumiane jako stabilność, która zapewnia bazę dla płynnych ruchów kończynami, a także wykonywanie ruchów zgodnych ze wzorcami ruchowymi.

Ćwiczenia propriocepcji w obrębie kończyn dolnych rozpocząć można od stania na jednej nodze. Wydawać się może, że to bardzo proste, ale wystarczy utrudnić ćwiczenie poprzez zamknięcie oczu i może się okazać, że wytrzymanie w tej pozycji 15 sekund jest dużym wyzwaniem. Kolejnymi modyfikacjami dla tej pozycji będzie włączenie ruchu drugą kończyną dolną, a także kończynami górnymi:

• przenoszenie wolnej kończyny dolnej w przód, w tył, do boku i przyśrodkowo
• skręty tułowia
• skłon tułowia z dotknięciem kończyny podporowej przeciwną kończyną górną
• skłon tułowia z jednoczesnym uniesieniem kończyny dolnej do poziomu -„jaskółka”
• półprzysiady na jednej nodze
• wspięcia na palce

Bardziej zaawansowaną opcją są przeskoki, z pozycji stania jednonóż wykonuje się przeskok: w przód, tył, bok. Dla utrudnienia ćwiczeń można wprowadzać dynamiczne elementy takie jak: skipy (A,B), bieg z nagłym zatrzymaniem, skoki.

Przedstawione wyżej ćwiczenia w wersji trudniejszej, wykonywane są z wykorzystaniem sprzętu, który wprowadza opór zewnętrzny (taśmy elastyczne, hantle) czy niestabilne podłoże (berety, piłki, platformy, trampoliny).

Do kształtowania propriocepcji w obrębie kończyn górnych wykorzystuje się klęki oraz podpory, a także ćwiczenia z wykorzystaniem taśm elastycznych, piłek i hantli. Pozycje klęków (klęk podparty) i podporów (przodem, tyłem, bokiem) bardzo silnie stymulują receptory w obrębie kończyn górnych, a także wpływają na poprawę stabilizacji stawów.

Ćwiczeniami, które przynoszą dobre efekty są:

• wciskanie piłki w ścianę w różnych ustawieniach kończyny górnej (przodem, bokiem)
• przetaczanie piłki po ścianie z jednoczesnym utrzymaniem nacisku (góra-dół, lewo-prawo)
• rozciąganie taśmy elastycznej w różnych kierunkach – obie ręce jednocześnie, jedna ręka stabilizuje, druga rozciąga
• „wiosłowanie” z wykorzystaniem taśmy – naprzemiennie, jednocześnie
• Ćwiczenia z laską gimnastyczną (wspomaganie kończyny słabszej przez silniejszą) – zginanie, rotacje, ruchy diagonalne, odwodzenie/przywodzenie

Wiele z ćwiczeń przedstawionych dla kończyn górnych i dolnych, angażuje także mięśnie w obrębie tułowia. Istotnym elementem jest świadome i umiejętne napinanie mięśni wpływających na prawidłowe ustawienie segmentów kręgosłupa względem siebie.

Można wykorzystać następujące ćwiczenia:

• przysiad przy ścianie z piłką za plecami
• unoszenie miednicy w leżeniu tyłem, kończyny zgięte w kolanach
• podpór przodem na stabilnym podłożu oraz na piłce
• rotacje tułowia z oporem taśmy
• ćwiczenia w pozycji siedzącej na piłce fitness – rolowanie miednicy, „zgarb się i urośnij”, odrywanie jednej stopy od podłoża, naprzemienne ruchy kończynami górnymi
• ćwiczenia w leżeniu przodem na piłce fitness – opuszczanie i unoszenie górnej części tułowia, jednoczesne unoszenie przeciwnych kończyn (lewa dolna, prawa górna), unoszenie kończyn górnych (zginanie, odwodzenie)

Sprzęt do ćwiczeń propriocepcji

W ćwiczeniach propriocepcji wykorzystać można różnorodnych sprzęt, który ma za zadanie podnieść poziom trudności danego ćwiczenia. Wykorzystanie sprzętu pozwala ćwiczącemu na stopniowe dozowanie obciążeń i wprowadzanie niestabilnego podłoża.

Do ćwiczeń propriocepcji wykorzystuje się najczęściej:

• materace
• dyski równoważne
• poduszki sensomotoryczne
• piłki fitness
• piłki Bosu
• trampoliny
• taśmy elastyczne Thera Band

Wskazania i przeciwwskazania dla ćwiczeń propriocepcji

Wykonywanie ćwiczeń propriocepcji wskazane jest w przypadku schorzeń neurologicznych i urazów układu ruchu, a także jako rodzaj profilaktyki urazowej. Zarówno w przypadku chorób neurologicznych jak i urazowych dochodzi do uszkodzenia zakończeń receptorów, co prowadzi do powstawania zaburzonych wzorców ruchowych.

Wskazania neurologiczne:

• uszkodzenia nerwów
• uszkodzenia splotów nerwowych
• zespoły uciskowe korzeni nerwowych
• polineuropatie

Wskazania urazowe:

• skręcenia, zwichnięcia stawów
• urazy torebki stawowej
• złamania kości
• amputacje
• leczenie operacyjne w obrębie stawów
• endoprotezy

Ćwiczenia propriocepcji bazują na prostych, naturalnych ruchach, dlatego też brak jest poważniejszych przeciwwskazań. Należy odstąpić od ćwiczeń w przypadku złego stanu ogólnego pacjenta, niewydolności krążeniowej oraz zaburzeń w obrębie ciśnienia tętniczego.

Autor:
mgr Katarzyna Kumor
fizjoterapeuta