Współczesna rehabilitacja geriatryczna - trening medyczny

W związku z wydłużającą się długością życia, obserwuje się zjawisko starzenia społeczeństwa. Szacuje się, iż w Polsce populacja osób w wieku powyżej 65 lat w roku 2050 wyniesie nawet 21,5% całego społeczeństwa.

Jest to ogromne wyzwanie dla szeroko rozumianej rehabilitacji, gdyż proces starzenia się związany jest ze zmianami w obrębie najważniejszych układów człowieka (układ krążenia, oddechowy, mięśniowo-szkieletowy, nerwowy). Różnorodne zaburzenia występujące często na kilku płaszczyznach równocześnie sprawiają, iż postępowanie wymaga spojrzenia holistycznego i wielodyscyplinarnego. Skuteczność prowadzonej rehabilitacji ukierunkowanej na poprawę funkcjonalności i motoryczności, w dużej mierze zależy od indywidualizacji procesu leczenia, a także bodźcowania różnych sfer (organiczna, psychologiczna, społeczna, poznawcza).

Zmiany jakie zachodzą w starzejącym się organizmie

Proces starzenia się organizmu ma swoje odbicie w funkcjonowaniu podstawowych układów organizmu. Jednak typową cechą procesu starzenia się organizmu jest jego indywidualne tempo zachodzących zmian. Wraz z wiekiem zaburzeniom mogą ulegać funkcje następujących układów oraz narządów:

1. Układ krążenia

W wyniku procesów starzenia dochodzi do utraty elastyczności (usztywnienie) dużych tętnic oraz pogrubienia ich ścian. Obserwuje się także obniżenie maksymalnej wydolności tlenowej, wynikającej ze zmniejszenia pojemności minutowej serca. W konsekwencji zmian w układzie krążenia u osób starszych często dochodzi do rozwoju nadciśnienia tętniczego, niewydolności serca, choroby niedokrwiennej serca czy procesów miażdżycowych.

2. Układ oddechowy

Do zmian w obrębie układu oddechowego zalicza się zmniejszenie ruchomości klatki piersiowej, będące konsekwencją zmian szkieletowych (kostnienie połączeń chrzęstno-kostnych żeber), a także spadku wydolności mięśni klatki piersiowej. Zauważalne zmiany dotyczą również zmniejszonej produkcji śluzu oraz mechanizmu samooczyszczania (klirens rzęskowy), które przyczyniają się do rozwoju infekcji w obrębie układu. Kolejną cechą procesu starzenia się układu oddechowego jest spadek objętości oddechowej oraz maksymalnego zużycia tlenu (VO₂max), które stanowi podstawowy parametr do oceny wydolności organizmu.

3. Układ mięśniowo-szkieletowy

Głównym objawem starzenia się układu mięśniowo-szkieletowego jest sarkopenia czyli stopniowa utrata masy mięśniowej. Podobne zmiany zachodzą w obrębie układu kostnego, stopniowo dochodzi do zmniejszenia gęstości mineralnej kośćca (osteopenia, osteoporoza).

4. Układ nerwowy

Zmiany w układzie nerwowym prowadzą do powstawania zaburzeń koncentracji, skupienia uwagi na kilku zagadnieniach jednocześnie. Zauważalne jest także wydłużenie czasu reakcji (zwolnienie przewodzenia impulsów nerwowych) oraz spowolnienie ruchów dowolnych.

Ponadto występuje szereg innych zmian, a występowanie ich jednocześnie określa się mianem wielochorobowości:

• upośledzenie słuchu
• pogorszenie wzroku
• zaburzenia pamięci
• pogorszenie funkcjonowania narządu równowagi
• zaburzona koordynacja psychoruchowa
• cukrzyca
• choroba zwyrodnieniowa stawów

Rehabilitacja geriatryczna – korzyści z regularnego treningu

• profilaktyka urazów
• poprawa ruchomości stawów
• zmniejszenie dolegliwości bólowych
• kompensacja utraconych funkcji
• zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej
• poprawa wytrzymałości
• poprawa siły
• poprawa koordynacji
• poprawa jakości czynności dnia codziennego
• wzrost wytrzymałości więzadeł, ścięgien i mięśni

Cele treningu osób starszych

Jedną z konsekwencji procesu starzenia się jest obniżenie zdolności motorycznych, a co za tym idzie niepewność w wykonywaniu prostych ruchów, a także zwiększone ryzyko upadków. Stopniowemu pogorszeniu ulegają wszystkie zdolności motoryczne: siła, wytrzymałość, szybkość, zwinność, gibkość oraz zdolności koordynacyjne (orientacja, równowaga, różnicowanie ruchu, rytmizacja oraz szybkość reakcji). Wszystko to sprawia, iż podstawą rehabilitacji muszą być długofalowe ćwiczenia fizyczne ukierunkowane na utracone umiejętności.

Podstawowe cele treningu:

1. Poprawa koordynacji i kontroli równowagi oraz mechanizmów odpowiedzialnych za jej utrzymanie

Odpowiednio prowadzone programy terapeutyczne pozwalają na istotną redukcję liczby upadków. Jedną z form postępowania może być trening sensomotoryczny, który korzystnie wpływa na przewodnictwo nerwowo-mięśniowe oraz usprawnienie procesów w ośrodkowym układzie nerwowym.

Trening równowagi prowadzony jest etapowo ze stopniowym wzrostem trudności:

• ćwiczenia statyczne,
• ćwiczenia dynamiczne,
• ćwiczenia funkcjonalne.

Stopniowanie trudności wprowadza się także poprzez modyfikację ćwiczeń oraz płaszczyznę podparcia:

• stopniowe wprowadzenie ruchów kończyn,
• przechodzenie z podłoża stabilnego na niestabilne (materace, poduszki sensoryczne, piłka Bosu),
• wprowadzenie bardziej złożonych ćwiczeń, angażujących większe partie ciała,
• stopniowe ograniczanie percepcji wzrokowej (ćwiczenia przy zamkniętych oczach).

Poza treningiem sensomotorycznym, w celu kształtowania koordynacji i równowagi wykorzystuje się treningi komputerowe oraz programy oparte na ćwiczeniach Dalekiego Wschodu, np. Tai-Chi, joga. Treningi komputerowe dzięki zaawansowanym technikom pozwalają na ćwiczenie utrzymywania ciała w odpowiednim ustawieniu dzięki kontroli środka ciężkości. Wykorzystanie zjawiska biofeedbacku (sprzężenie zwrotne) pozwala pacjentowi samodzielnie korygować postawę ciała i jego poszczególnych elementów. Natomiast ćwiczenia oparte o Tai-Chi czy jogę, uczą lepszej kontroli ciała w przestrzeni poprzez powolne, rytmiczne i wielostawowe ruchy. Ciągle zmieniające się ustawienie ciała, przenoszenie środka ciężkości oraz ruchy angażujące całe ciało, sprawiają iż jest to świetny trening koordynacji i równowagi.

2. Wzrost siły mięśniowej

Ważne miejsce w aktywności osób starszych powinien zajmować trening siłowy, którego celem jest hamowanie sarkopenii (sarkopenia – spadek masy mięśniowej oraz związane z tym zmniejszenie siły) oraz zaburzeń funkcjonalnych będących jej konsekwencją.

Trening siłowy prowadzony u osób starszych wymaga przestrzegania podstawowych względów bezpieczeństwa:

• małe obciążenia
• wolniejszy postęp przy zwiększaniu obciążeń
• ćwiczenia wykonywane w bezpiecznych pozycjach (ochrona kręgosłupa)
• ćwiczenia wykonywane w bezbolesny sposób w całym zakresie ruchu

Wzrost siły mięśniowej u osób starszych osiągnąć można poprzez trening z wykorzystaniem przyrządów: hantle, taśmy elastyczne, piłki lekarskie lub poprzez ćwiczenia prowadzone z oporem (ciężarem) własnego ciała.

3. Poprawa zakresów ruchomości

Poza dbałością o siłę mięśniową, należy także pamiętać o dążeniu do utrzymywania bądź odzyskania prawidłowych zakresów ruchomości. Jest to istotne ale jednocześnie i trudne, ponieważ z wiekiem dochodzi do pogorszenia ruchomości a często są to wieloletnie zaniedbania, które wymagają cierpliwości i regularności w ćwiczeniach.

Bezpieczną i skuteczną formą pracy nad zakresami ruchomości są wszelkiego rodzaju ćwiczenia czynne oraz rozciągające (stretching), a w przypadku występujących dolegliwości bólowych, ćwiczenia czynne prowadzone w odciążeniu.

Zarówno ćwiczenia czynne jak i czynne w odciążeniu poza wpływem na ruchomość stawu, działają także korzystnie na odżywienie chrząstki stawowej (ruch wzmaga produkcję mazi stawowej). Natomiast ćwiczenia rozciągające pozwalają dążyć do osiągnięcia równowagi mięśniowej, gdyż często  zaburzenia aparatu ruchu są konsekwencją dysbalansu mięśniowego.

4. Poprawa wydolności

Aktywności ukierunkowane na poprawę wydolności powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości oraz upodobań. Ważne aby poza aspektem fizycznym, aktywność wpływała pozytywnie na psychikę, dlatego istotne jest aby czerpać z niej przyjemność.

W celu kształtowania wydolności osób starszych wykorzystać można trenażery, które pozwalają na ustalenie istotnych parametrów treningu (dystans, tempo, tętno, obciążenie). Wśród najbardziej popularnych trenażerów wyróżnia się:

• rower stacjonarny (pionowy/poziomy)
• bieżnia
• orbitrek
• wioślarz

Wydolność kształtować można także poprzez aktywność na świeżym powietrzu. Najprostszą formą są oczywiście spacery, które można urozmaicić poprzez zmienne tempo marszu, a także ukształtowanie terenu.

5. Stymulacja układu kostnego – profilaktyka osteoporozy

Niezbędnym elementem profilaktyki osteoporozy jest aktywność fizyczna, która ma za zadanie wzmacniać osłabione kości. Każdy rodzaj aktywności wykonywanej w pozycji stojącej wpływa korzystnie na wzmacnianie mięśni i kości dolnej połowy ciała. Zalecane aktywności:

• spacery
• Nordic Walking
• jazda na rowerze
• ćwiczenia równoważne i wzmacniające

Aktywnością niezalecaną w przypadku osteoporozy jest pływanie, które jako aktywność posiada wiele zalet, ale w przypadku spadku gęstości kości, nie wpływa korzystnie na jej wzrost (ciężar ciała jest utrzymywany przez siłę wyporu wody).

Autor: mgr Katarzyna Kumor, Fizjoterapeuta